Is God een paternalistische rotzak?

• Jaap de Wit
• 15 augustus 2014
• Een rooms sausje
• 5

Je moet tegenwoordig als christen oppassen dat je God niet in een onbewaakt moment aanspreekt als ‘Vader’. Als je dat wel doet bestaat er een kans dat er direct een kudde halfnaakte feministen door je kerk gaat rennen en “Our God is woman” schreeuwen om te bewijzen dat je een seksist bent. Om te voorkomen dat je hun argumenten teveel gaat analyseren, schrijven ze deze op hun blote borsten. Daar staat dan te lezen … uhm, nu ja, iets met zwarte letters.

‘God is geen man’

Maar het zijn niet alleen feministen die vinden dat een mannelijke God seksistisch is. Ruim een jaar geleden werd ik door een Baptistische predikant uit Amerika gevraagd of ik niet eens een inhoudelijk stukje wilde bijdragen aan zijn website. De reden voor dit verzoek was dat ik ergens had betoogd dat God man noch vrouw is. De predikant leidde een organisatie die tegen de voorstelling van God als man was en dacht blijkbaar dat het wel leuk zou zijn om ook een intellectuele bijdrage uit katholieke hoek te krijgen. Ik rook meteen onraad, maar besloot om toch op zijn minst zijn site eens goed door te lezen.

Het logo van zijn organisatie was een verbodsbord met daarin een afbeelding van God van Michelangelo met een dikke rode streep erdoor. Het bleek dat de betreffende predikant ervoor streed om alle mannelijke referenties naar God in de Bijbel te vervangen. Hij vond het niet meer kunnen dat we in deze tijd nog steeds over ‘Hem’ praten en woorden als ‘Vader’ gebruiken. Dit Godsbeeld werd volgens hem gebruikt om vrouwen te onderdrukken en hen te vertellen dat ze minder waard zijn dan mannen. Op zijn website stond een filmpje waarin hij deze onzin voor een zaal vol man-hatende vrouwen en zichzelf hatende mannen stond te prediken. Ik heb de moeite genomen om deze preek volledig aan te horen en voor deze tien tenenkrommende minuten van mijn leven verwacht ik minstens zoveel korting op het Vagevuur. Toen het voorbij was had ik uit frustratie reeds de helft van mijn (houten) bureau opgegeten.

Ik heb de man vriendelijk geantwoord dat ik geen interesse had om een bijdrage aan zijn website te leveren. Hoewel het geheel in lijn met de katholieke leer is om te stellen dat God geen man is en ook geen vrouw en dat zowel mannen als vrouwen naar Zijn gelijkenis zijn geschapen, kan ik me niet vinden in een beeld van het christendom als religie die vrouwen onderdrukt. Natuurlijk zijn vrouwen niet altijd juist behandeld, ook in christelijke culturen, maar hoeveel we ook mogen twijfelen aan hoe de Bijbel wordt uitgelegd, we mogen als christenen niet twijfelen aan het woord van God zelf. Jezus sprak zelf constant over Zijn hemelse Vader. Hij leerde ons zelfs dat we moesten bidden met de woorden: “Onze Vader, die in de hemelen zijt …” Wie nu beweert dat de term vader wordt gebruikt om vrouwen te onderdrukken, beweert dat ook de Heer zelf hier schuldig aan is geweest. Ik vind die gedachte eigenlijk best godslasterend en dus verleen ik daar mijn medewerking liever niet aan.

De predikant antwoordde mij heel vriendelijk terug. Hij vond dat ik een goed punt had, maar dat we niet mogen vergeten dat Jezus in een paternalistische cultuur leefde waarin het nu eenmaal gebruikelijk was dat men in mannelijke bewoordingen over God sprak en dat men vrouwen destijds nu eenmaal minderwaardig achtte. Jezus was, zo meende hij, ook een product van Zijn tijd.

Is dat zo? Natuurlijk moeten we als we de Bijbel lezen in de gaten houden voor welk publiek Jezus sprak. Men zou Hem nooit begrepen hebben als Hij niet in vergelijkingen sprak die in die tijd en op die plaats herkenbaar waren. Maar hoewel Jezus ook volledig mens was, is het ondenkbaar dat de Zoon van de Eeuwige God te reduceren is tot ‘een product van Zijn tijd’. Misschien kon Hij in Zijn relatief korte tijd op aarde niet elk onrecht in de wereld aanpakken, maar het is duidelijk dat Hij er niet voor terugdeinsde om heilige huisjes omver te werpen. Zou het vleesgeworden Woord van God zelf actief meewerken aan een onrecht dat vrouwen wordt aangedaan door God als man aan te spreken? Ik denk zeer stellig van niet. Als dat werkelijk een onrecht was geweest, dan zou Hij het niet nog erger hebben gemaakt door ons het Onzevader te leren.

God als man in de Bijbel

Maar dan blijft de vraag open waarom God in de Bijbel altijd in mannelijke vorm wordt aangesproken. Volgens Joseph Ratzinger kunnen we dat alleen maar tastend proberen te begrijpen. In zijn boek Jezus van Nazareth, deel 1 schrijft hij:

Het volk Israël, en ook de Kerk van het Nieuwe Testament, waren omgeven door godsdiensten die moedergodinnen kenden. Maar moedergodinnen laten een God-mens-relatie zien, die volledig tegengesteld is aan het bijbelse Godsbeeld. Bij moedergodinnen gaat het bijna altijd en onvermijdelijk om pantheïstische opvattingen, waarin het verschil tussen Schepper en schepsel verdwijnt. Volgens deze opvattingen bestaan de dingen en de mensen als een emanatie uit de moederschoot van het zijn, uitwaaierend in een veelheid van bestaansvormen.

Ik denk dat Ratzinger hier de spijker op de kop slaat. Je ziet dit pantheïsme tegenwoordig ook wel terugkomen in de diverse neopaganistische stromingen die in bepaalde kringen modieus zijn en waarbij een grote interesse is voor moedergodinnen, moeder natuur, et cetera. Ook zie je in dergelijke spirituele stromingen weleens een voorkeur voor vrouwelijke priesters naar voren komen, vooral wanneer ze geïnspireerd zijn door feministisch gedachtegoed. Er wordt dan gezegd dat vrouwen dichter bij de natuur staan en spiritueler zijn. Of dat waar is, laat ik in het midden, maar deze gedachte gaat in ieder geval wel uit van een te beperkte visie op religie. Het wordt verlaagd tot iets individueels, het stelt het innerlijke gevoelsleven – en dus het ‘ik’ – centraal en wordt omgeven door magie en bijgeloof. De God van het christendom komt echter niet van binnenuit. Hij is niet één met het universum, de wereld vloeit ook niet als van nature uit Hem voort, maar Hij heeft het geschapen in een soevereine daad. Hij is geen bestaand wezen dat al het andere leven baart, maar het wezenlijke bestaan zelve dat leven creëert. Hij gaat een relatie met ons aan en nodigt uit om de ‘ander’ centraal te stellen. Wellicht was dus een mannelijke voorstelling nodig om een zekere afstand aan te duiden tussen Schepper en schepping.

Opmerkelijk genoeg vind ik een andere aanwijzing omtrent de betekenis van de symboliek van God als man in een Bijbeltekst die in dit opzicht nogal controversieel is. Ik heb het dan over de brief aan de Efeziërs (5, 21-33), waarin Paulus vrouwen oproept zich te schikken naar hun man ‘als naar de Heer’. Deze passage is in het verleden inderdaad door christenen gebruikt om te beargumenteren dat mannen een rol hebben als autoritair gezinshoofd. Johannes Paulus II liet echter in een scherpzinnige exegese (Algemene Audiëntie, 11 augustus 1982) zien dat deze interpretatie onjuist is. De tekst begint namelijk met de opdracht aan mannen en vrouwen om zich aan elkaar te schikken. Er is dus sprake van wederzijdse onderschikking en zeker geen eenrichtingsverkeer. Vervolgens wijdt Paulus uit en zegt hij dat de vrouw zich aan de man moet schikken, waarna hij de man nog eens een extra opdracht geeft: zijn vrouw lief te hebben als zijn eigen lichaam én zoals Christus de kerk heeft liefgehad, dat wil zeggen, door voor haar te sterven.

Deze passage duidt dus enerzijds aan dat mannen en vrouwen een andere rol hebben, maar bewijst anderzijds dat deze rollen gelijkwaardig zijn. De man moet zich zelfs aan de vrouw schikken tot het uiterste toe. Hierin ligt niet alleen een opdracht voor gehuwden verscholen, maar een dieper mysterie over de orde van de schepping. God is niet alleen een vader, in Jezus Christus wordt Hij de echtgenoot die zichzelf uit liefde voor zijn bruid opoffert. Het christendom zet de wereld op zijn kop door de Allerhoogste – de monotheïstische God die geen andere (af)goden duldt – tevens op te laten treden als de ultieme dienaar van de mensheid. De ‘causa prima’ werd zelf uit een vrouw geboren – een vrouw die Hij zo liefhad dat Hij haar reeds bij haar conceptie verloste van de zonde en bij haar dood direct opnam in de hemel – en Hij deed de grootste daad van nederigheid ooit in mannelijke gedaante. Wie kan nu nog beweren dat God in deze mannelijke voorstelling ‘vrouwonvriendelijk’ is?

We weten dat God feitelijk noch man noch vrouw is. In de Bijbel vergelijkt Hij zichzelf ook met een moeder (Jes. 49, 15 en Jes. 66, 13), dus we kunnen niet eens beweren dat Hij uitsluitend als man wordt voorgesteld. Daarom moeten we de symboliek van God de Vader niet verdacht maken. God is uniek en Hij is groter dan de taal waarin Hij tot ons spreekt. Deze taal is misschien even onvolmaakt als de ontvanger, maar wel zo belangrijk als de verzender. Het is dus niet aan ons om Zijn woorden te veranderen wanneer ze niet lijken te passen bij onze moderne opvattingen. We kunnen ze slechts, zoals Ratzinger aangeeft, tastend proberen te begrijpen.