De Mythe van Vooruitgang

• Jaap de Wit
• 1 september 2013
• Een rooms sausje
• 1

In een vorig artikel schreef ik over spot en vooroordelen, en hoe je daar als christen mee om kunt gaan. Deze keer wil ik iets dieper ingaan op een bron van vooroordelen die nogal eens tot spot leidt. Ik noem deze bron de Mythe van Vooruitgang.

Deze mythe kent vele vormen, maar komt er in het kort op neer dat hoe meer ‘vooruitgang’ er is, hoe minder de mensheid afhankelijk is van religie. Het geloof is een soort van blinde darm in de evolutie van de mens. Wellicht had het ooit een nut, maar het is overbodig geworden, krimpt, leidt met enige regelmaat tot problemen, en zal uiteindelijk misschien geheel verdwijnen.

Als christenen worden we nogal eens geconfronteerd met het idee dat religie ‘achterhaald’ is, of ‘iets van vroeger toen men nog blind alles geloofde.’ Er wordt vaak gesuggereerd dat men vroeger door gebrek aan wetenschappelijk inzicht bovennatuurlijke oorzaken zocht voor natuurlijke verschijnselen; dat men bang was voor de grote boze wereld en dus goden en demonen verzon om er betekenis aan te geven. Zodoende bedachten zij goden voor bliksem en voor de zon, en op die wijze ontstond langzaam maar zeker religie. Aangezien we nu weten hoe de bliksem daadwerkelijk ontstaat en ook aanzienlijk meer weten over de zon en andere hemellichamen, wordt de indruk gewekt dat religie met elke nieuwe wetenschappelijke ontdekking een beetje van haar bestaansrecht verliest. Dit idee leeft vrij sterk in deze geseculariseerde maatschappij, en ik merk dat christenen zich soms ongemakkelijk voelen wanneer zij vanuit deze invalshoek aangevallen worden, omdat ze het moeilijk vinden hier een antwoord op te geven.

Toch zijn er ten minste twee goede antwoorden op dergelijke aanvallen. De eerste luidt dat vooruitgang niet bestaat en de tweede dat de aanvaller blijkbaar niet helemaal goed heeft opgelet tijdens de geschiedenislessen. Ik begrijp dat de meeste lezers nu niet direct zullen zeggen: “Eureka! Bedankt, Jaap! Hier kan ik wat mee.” Dus laat ik deze twee antwoorden nog wat nader toelichten.

Welke vooruitgang?

Ten eerste, dienen we ervan bewust te zijn dat ‘Vooruitgang’ sinds de Verlichting (zucht, het woord alleen al!) een mythische status heeft gekregen die grenst aan afgoderij. Dat wil zeggen dat menselijke vooruitgang vaak als een hoger doel op zich wordt beschouwd, die dus geen nadere toelichting of rechtvaardiging meer nodig heeft. In de naam van Vooruitgang is alles gerechtvaardigd. Om een heel specifiek voorbeeld te geven: in de medische wetenschap zijn er nogal wat voorstanders van stamceltherapie waarbij menselijke embryo’s worden gebruikt. Het waren voornamelijk christenen die de ethische bezwaren hiervan aankaartten. Maar toen bijvoorbeeld in de VS een stop werd gezet op subsidies voor onderzoeken waarbij embryo’s werden vernietigd, reageerden veel wetenschappers woedend. Het waren weer eens die christenen die met hun verouderde moraal de vooruitgang hadden tegengewerkt. Die verouderde moraal waar men het over had was overigens heel simpel: gij zult niet doden.

Nu zal ik de waarde van medische, ethische en wetenschappelijke vooruitgang geenszins ontkennen. Maar ik geloof absoluut niet dat de mensheid steeds een stukje beter, slimmer of rechtvaardiger wordt bij iedere uitvinding die men doet. De reden dat ik het geloof in de menselijke vooruitgang als een irrationele afgoderij beschouw, is dat hieraan de gedachte ten grondslag ligt dat de mens in staat is om zijn eigen heil, zijn eigen redding, te bewerkstelligen. Door een continu proces van vooruitgang maakt de mens zichzelf zalig. Dit is een volstrekt onchristelijke gedachte. Onderschat dit vooral niet: de Mythe van Vooruitgang maakt Jezus Christus overbodig. Als wij namelijk door middel van menselijke vernuft in staat zouden zijn een hemel op aarde te bereiken, dan is Christus voor niets aan het kruis gestorven.

Natuurlijk mogen we niet te negatief denken over waartoe we als mensen in staat zijn, maar we moeten er even goed voor waken niet al te optimistisch te worden. Ja, we hebben het onszelf steeds comfortabeler gemaakt, we hebben ontzettend veel geleerd over hoe de wereld om ons heen in elkaar zit. Dit heeft veel goeds opgeleverd, en daar moeten we vooral mee doorgaan. Maar we moeten ons ook realiseren dat we nog steeds zondaars zijn. Hoe hard we ook proberen om zo goed mogelijk te zijn, we gaan steeds zowel individueel als collectief de fout in. Dat was tweeduizend jaar geleden zo, dat is vandaag zo, en dat is morgen ook nog zo. Kijk maar eens goed om je heen naar alle ellende in de wereld die wordt veroorzaakt door hebzucht, en vraag jezelf dan nog eens af in hoeverre de mensheid echt vooruitgang heeft geboekt.

Een terugblik in de tijd

En daarmee beland ik bij mijn tweede antwoord: kijk nog eens kritisch naar de geschiedenis van de mens in het algemeen en het christendom in het bijzonder. Als we kijken naar de mens, dan zullen we in een oogopslag zien dat we vandaag de dag, ondanks alle vooruitgang, eigenlijk helemaal niet zo verschillen van de mensen van bijvoorbeeld tweeduizend jaar geleden. We hadden destijds, net als nu, een complexe beschaving, we hielden ons bezig met de wetenschappen, cultuur, filosofie, enzovoorts. Net als nu deden mensen hun best om de wereld om zich heen te begrijpen met de beperkte kennis die men had (en nog steeds heeft). Maar ook net als nu waren er grove misstanden zoals oorlogen, genocide, vrouwenhandel en mensen die voordringen in de rij bij de bakker. Welbeschouwd is men dus niet veel beter of slechter geworden, en het is dan ook absurd om te geloven dat de mensheid zichzelf kan perfectioneren en dus het evangelie niet meer nodig heeft.

Ook het idee dat religie een soort van fase in de menselijke evolutie is, is zeer onjuist en ontstaat doordat men met een vertroebelde, modernistische blik naar de geschiedenis kijkt. Neem nu het voorbeeld van de natuurgoden. Het is waar dat er volken waren die de zon als een god voorstelde die door de hemel reisde, of de donder als een hamerslag van een reusachtige god. Dit waren echter geen volken die uit angst voor de boze, onbekende wereld een stelsel van goden bij elkaar fantaseerden. Ik denk dat zij over het algemeen vrij goed in harmonie met de wereld om hen heen leefden, maar net als vandaag de dag was men op zoek naar een reden voor de dingen die gebeurden. Men had destijds geen wetenschap zoals we dat vandaag kennen, dus ging men op andere manieren op zoek naar betekenis.

Deze drang om te zoeken naar het hogere is ons door God gegeven, en hoewel dit in sommige gevallen leidde tot mythologieën en heidense geloven, is dit zeker niet de oorsprong van de hedendaagse religies. Met name de joodse en christelijke tradities zijn ontstaan uit openbaringen die de oude mythen ontkrachtten en er langzaam maar zeker de rede, de Logos, voor in de plaats stelden. De oude joodse volkeren waren wellicht (net als de heidenen) op zoek naar antwoorden, maar God heeft hun zoektocht ook actief beantwoord door zich kenbaar te maken. Dit gebeurde al in het Oude Testament, en werd uiteraard vervolmaakt in het Nieuwe Testament. Het christendom is dan ook zeker geen poging om de wereld op mythologische wijze te verklaren. Nee, het is een poging om het antwoord dat God ons zelf heeft gegeven te verklaren; het ons eigen te maken en ernaar te leven.

Maar hoe zit het dan met de notie dat wetenschappelijke vooruitgang steeds meer elementen van het christelijke geloof ontkracht? Ook dit idee is feitelijk onjuist. Dat de wetenschappen inmiddels veel verder gevorderd zijn dan in Bijbelse tijden, is namelijk volstrekt irrelevant. Zo wordt er weleens gesproken alsof de evolutieleer het gehele christelijke geloof op zijn kop heeft gezet. Natuurlijk zijn de meningen onder christenen hierover verdeeld, maar hoe fel deze discussies ook zijn, het vraagstuk van de evolutie raakt mijns inziens niet aan de kern van het christelijke geloof. Als het bewezen is dat het waar is, dan is het niet strijdig met het geloof en kan het dus zonder moeite aanvaard worden. Sommige critici proberen de indruk te wekken dat christenen in zulke gevallen snel hun mening bijstellen indien blijkt dat ze ernaast zitten, en dat ze in die zin dus altijd achter de feiten aanhollen en hun visie op de Bijbel constant moeten bijstellen, maar dat is natuurlijk een absurd argument.

Ten eerste verschilden de meningen over het scheppingsverhaal onder christenen al geruime tijd voordat Darwin besloot om een ontzettend saai boek te schrijven over natuurlijke selectie. Origenes (ca. 185-254) vond al dat we het scheppingsverhaal als een allegorie moesten zien en niet een historische gebeurtenis. Latere invloedrijke denkers zoals Aurelius Augustinus (354-430) waren die mening (deels) ook toegedaan.

Ten tweede, lopen niet alleen christenen maar de gehele mensheid achter de feiten aan. Hoe meer wetenschappelijke ontdekkingen we doen, hoe meer oude wetenschappelijke ideeën worden ontkracht. Dat veel christenen bijvoorbeeld ooit dachten dat de aarde het middelpunt van het universum was, had niet zo zeer te maken met het feit dat ze christen waren, maar dat was nu eenmaal de geaccepteerde wetenschap op dat moment. Aristoteles had deze kosmologie zeer gedetailleerd uitgewerkt en hoewel er mensen waren die eraan twijfelden, heeft het lang geduurd voordat men zo ver was dat men het model van Aristoteles kon ontkrachten. Uiteindelijk is dit wel gebeurd en er zijn nog maar weinig christenen die de aarde als vast middelpunt zien waar alle andere hemellichamen omheen draaien. Nieuwe ontdekkingen bewijzen dus niet dat de Bijbel of het christendom fout zat, maar juist dat de wetenschappers van eerdaags er naast zaten.

De wetenschap toont ons steeds meer over hoe God’s prachtige schepping in elkaar zit. Dat daarbij tevens duidelijk wordt dat sommige Bijbelverhalen allegorisch zijn en begrepen moeten worden vanuit de historische en theologische context van waaruit ze geschreven zijn, is alleen maar goed. Het bevestigt wat zelfs vroege christenen al vermoedden, en voorkomt dat we al te star in onze eigen opvattingen worden. Hoewel atheïsten vaak een ander beeld proberen te schetsen, gaan religie en wetenschap wel degelijk hand in hand. Zo zei de zalige (binnenkort Heilige) Johannes Paulus II: “Science can purify religion from error and superstition. Religion can purify science from idolatry and false absolutes.”

Conclusie

We kunnen dus concluderen dat er ondanks alle kritiek die zelfs de vroegste christenen al te verduren kregen, er nog steeds geen menselijke ontwikkelingen zijn geweest die het geloof buitenspel hebben gezet. Integendeel, de boodschap van het christendom is vandaag de dag nog even relevant als vijfhonderd, duizend, of tweeduizend jaar geleden. Wij, mensen, zijn in ieder geval maar weinig veranderd. De discussies over het geloof zijn ook niet veranderd. De kritiek die we vandaag de dag krijgen, kregen we altijd al. Daar zijn in al die eeuwen nooit echt nieuwe argumenten bijgekomen. En een ieder die dus protesteert dat het christendom maar eens met de tijd mee moet gaan, hecht blijkbaar te veel waarde aan het idee van menselijke vooruitgang. Religie draait per definitie om een eeuwige Waarheid en een eeuwige Waarheid kan onmogelijk buigen voor tijdelijke modegrillen. Willen we echt vooruitgang bereiken, dan dient de tijdgeest zich telkens weer op een unieke, actuele wijze te slijpen aan Hem die Waarheid is.